Çocuğun DEHB'li Olduğunu İşaret Eden 3 Davranış

Ayşegül BAŞARAN
Yayın : 09.09.2024 - Güncelleme : 10.09.2024

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk ve ergenlik çağının en sık görülen bozukluklarından biridir. Öğrencilerin yaklaşık %5-7'sinde görülür, ancak bu kadar yaygın bir durum olmasına rağmen yeterince anlaşılmamaya devam ediyor. DEHB sorununun farkına varılması, çoğu durumda ilkokula başlamayla aynı zamana denk gelir. 

Uzman Psikolog Sena Cabbar, çocuklarda dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu hakkında önemli bilgiler verdi.

 Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuğa nasıl davranılmalı? Uzmanı yanıtladı. 

Bir Çocukta Dikkat Eksikliği Olduğu Nasıl Anlaşılır?  

1. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)'nun Belirtileri Neler?

• Çocuğun DEHB'li Olduğunu İşaret Eden 3 Davranış

1.1. Dikkatsizlik: Çocuk dikkatini sürdürmekte zorlanır, ilgisiz uyaranlardan dolayı konsantrasyonunu kolayca kaybeder, ayrıntılara odaklanmakta zorlanır ve bunun sonucunda sık sık dikkatsiz hatalar yapar. Ayrıca, talimatları nadiren doğru şekilde takip eder, kişisel eşyalarını unutur veya kaybeder; genel olarak dağınıktır.

1.2. Hiperaktivite: Sürekli, yaşına göre gereksiz ve aşırı hareket eder. İzin verilmediğinde koşar, tırmanır veya masadan kalkar. Ayrıca sürekli kollarını ve bacaklarını hareket ettirdiği, sürekli etrafına baktığı ve başkalarını rahatsız ettiği için masada otururken de sıklıkla huzursuz oluyor.

1.3. Dürtüsellik: Çoğu zaman sırasını beklemekte güçlük çeker, düşünmeden hareket eder ve sorunun tamamını duymadan cevap verir. Sürekli olarak başkalarının oyununu keser ve müdahale eder, dürtüselliği nedeniyle kurallara uymakta zorluk çeker.

DEHB'nin tablosu çocuktan çocuğa farklılık gösterirken, yalnızca birkaç vakada yukarıdaki semptomların tümü şiddetli derecede ortaya çıkabilir.

Genellikle semptomların yoğunluğunda çeşitlilik vardır ve hatta aynı çocukta gün içinde, hatta saatten saate bu tür dalgalanmalar gözlemlenebilir.

Bazı çocuklarda en büyük sorun dikkatsizlik olurken, bazılarında hiperaktivite ve dürtüsellik ön plana çıkarken, bazı çocuklarda ise bunların birleşimi ortaya çıkabiliyor. Ancak DEHB tanısı konulabilmesi için, bu davranışların hem evde hem de okulda devam etmesi, akademik performansta ve sosyal etkileşimde önemli sorunlara yol açması gerekmektedir.

2. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunun Nedenleri

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu'nun (DEHB) kesin nedenleri tam olarak anlaşılamamış olmakla birlikte genetik, nörobiyolojik, çevresel ve gelişimsel unsurlar gibi çeşitli faktörlerin etkileşimi sonucu ortaya çıktığı düşünülmektedir.

Genetik Faktörler: Genetik yatkınlık DEHB gelişiminde önemli bir rol oynar. Ailesinde DEHB öyküsü olan bireylerde bu bozukluğa yakalanma riski daha yüksektir ve çeşitli genler bu bozukluğun oluşumuyla ilişkilendirilmiştir.

Nörobiyolojik Faktörler: Araştırmalar, DEHB'li bireylerde beyin yapıları ve işlevselliğinde, özellikle dopamin, norepinefrin ve serotonin gibi nörotransmitterlerde farklılıklar olduğunu göstermektedir.

Doğum Öncesi ve Doğum Sırasındaki Faktörler: Tütün, alkol veya uyuşturucu gibi maddelere doğum öncesi maruz kalma, erken doğum ve düşük doğum ağırlığı gibi faktörlerle birlikte DEHB riskini artırabilir. Doğum öncesi dönemdeki stres ve travma da katkıda bulunur.

Çevresel Faktörler: Çocuğun çevresindeki stres faktörleri, düşük sosyoekonomik durum, aile içi çatışmalar ve ebeveynlik stilleri DEHB riskini etkileyebilir. Erken çocukluk travmaları ve zorlu yaşam koşulları DEHB'nin başlamasına katkıda bulunabilir.

Gelişimsel Faktörler: Beyin gelişimindeki bozulmalar veya gecikmeler DEHB'ye yol açabilir. Beyin yapılarının oluşumu ve işlevselliğindeki sorunlar, dikkat ve dürtü kontrolü gibi becerilerin gelişimini etkileyebilir.

DEHB genellikle birden fazla faktörün etkileşiminden kaynaklanır ve nedenler her birey için farklılık gösterebilir. Bu nedenle, DEHB'yi değerlendirmek ve tedavi etmek için multidisipliner bir yaklaşım hayati önem taşır.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Öğrenme Üzerindeki Etkisi

Bir çocuğun hiperaktivitesine, dürtüselliğine ve dikkatsizliğine DEHB dışında başka ne sebep olabilir?

Aşırı kaygı veya depresyonun varlığı, dikkatsizlik ve davranış sorunlarının ana nedeni olabilir.

Spesifik Öğrenme Bozuklukları: Dil ve konuşma bozukluklarının yanı sıra borderline zekaya sahip olmak, çocuğun öğrenileni anlayamaması nedeniyle dikkat sorunlarına ve huzursuzluğa bağlı motor huzursuzluğa neden olabilir. Aslında DEHB ve spesifik öğrenme bozuklukları vakaların %35'inde bir arada bulunmaktadır.

Kaotik bir aile ortamının varlığı: İşlevsel olmayan bir çevrenin varlığı veya sorunlu bir aile ortamı DEHB'ye benzer davranış bozukluklarının ortaya çıkmasına neden olabilir.

Aşırı hareketlilik: Bazı ebeveynler çocuklarından, özellikle de erkek çocuklarından beklenen hareketlilik düzeyini bilmiyor. Okul öncesi ve erken çocukluk, yüksek düzeyde hareketlilik ve çocuğun uzun süre tek pozisyonda oturamaması ile karakterize edilir. Bu hiperaktivite olarak yanlış yorumlanabilir.

Karşıt olma-karşı gelme bozukluğu veya davranış bozukluğu, bipolar bozukluk vb. gibi diğer psikiyatrik durumlarda.

3. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)'na Ne Sebep Olur?

Birçok hastalıkta olduğu gibi DEHB'nin de etiyolojisi kesin olarak bilinmemektedir. Bugüne kadar DEHB'nin bir dereceye kadar kalıtsal olduğunu biliyoruz. DEHB'li çocukların beyinleri belirli alanların yapısı, metabolizması ve işlevi açısından akranlarından farklılıklar gösterir.

Ayrıca erken doğum, sigara, alkol kullanımı ve hamilelik sırasında aşırı stres, beyin hasarı veya toksik maddelere maruz kalma DEHB gelişimine katkıda bulunabilir.

Yetersiz ebeveyn bakımının DEHB'ye neden olduğu bir efsanedir, ancak çeşitli aile özellikleri (örn. ailedeki işlev bozuklukları veya ebeveyn kontrolü eksikliği) DEHB'nin yüküne ve duygusal durum veya davranışta komplikasyonların ortaya çıkmasına neden olabilir. 

4. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Hakkında Efsaneler ve Gerçekler

Efsane: DEHB olan çocukların tümü hiperaktiftir.
Gerçek: DEHB'li çocukların bazıları hiperaktiflik sergiler ancak dikkat sorunu olan çoğu çocuk hiperaktif değildir. Dikkatsiz ama aşırı aktif olmayan DEHB'li çocuklar boş ve motivasyonsuz görünebilir.

Efsane: DEHB'li çocuklar asla odaklanamaz.
Gerçek: DEHB olan çocuklar genellikle keyif aldıkları aktivitelere odaklanabilir. Ancak çok çaba gösterseler bile görev sıkıcı ya da aşırı tekrarlayıcı olduğunda odaklanmayı sürdürmekte zorlanırlar.

Efsane: DEHB'li çocuklar isterlerse daha iyi davranabilirler.
Gerçek: DEHB'li çocuklar iyi olmak adına ellerinden gelenin en iyisini yapabilir. Ancak yine de hareketsiz, sessiz kalamazlar.

Efsane: Çocuklar eninde sonunda DEHB'den kurtulacaklar.
Gerçek: DEHB genellikle yetişkinlikte de devam eder. Bu nedenle çocuğunuzun düzelmesini beklememelisiniz. Tedavi yalnızca çocuğunuzun bu süreci ve davranışlarını bir derece yönetmeyi öğrenmesine yardımcı olabilir.

Efsane: DEHB ilaçları, DEHB için en iyi tedavi seçeneği.
Gerçek: Dikkat eksikliği bozukluğu tedavisinde ilaç verilir ancak bu en iyi seçenek olduğu anlamına gelmeyebilir. Tedavi süresi egzersiz, doğru beslenme, davranış terapisi, evde ve okulda desteği de içerir.

5. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)'nu Anlamak

DEHB'yi tanımak, ebeveynlerin ve öğretmenlerin çocuğun yaşadığı zorlukları anlamalarına, sınıf ve toplum kurallarına uymayı öğrenmelerine ve akademik becerilerini doğru şekilde geliştirmelerine yardımcı olur.

Çocuk aşağıdaki özelliklerden herhangi birini gösterdiğinde DEHB'in varlığı düşünülebilir:

• Sık sık dikkatsizce hatalar yapar.
• Talimatları anlamadığı izlenimini verir.
• Ayrıntılara dikkat etmez.
• Kendisiyle konuşulduğunda tepki vermez ve dikkatini çekmek için çoğu zaman çaba harcaması gerekir. 
• Okul ödevlerini yapmayı unutur.
• Okul temellerini veya önemli kişisel eşyalarını kaybeder. 
• Bir şey onu rahatsız ederse dikkatini yeniden odaklamakta zorluk çeker.
• Okul saatlerinde genellikle en son başlar ve bitirir.
• Zihinsel çaba gerektiren görev veya faaliyetlerden kaçınır.
• Grup oyunlarında diğer çocuklarla oynamakta zorluk çeker.
• Yaptığı iş düzensizdir
• Başladığı işi bitirmekte zorluk çeker.
• Sırasını beklemez.
• Çok konuşur. 
• Uzun süre yerinde oturamaz ve izin verilmeyen durumlarda ayağa kalkabilir.
• Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ve sorulmadan cevap verir.
• Ders sırasında oturduğu yerde kıvranıyor ya da kalkıp diğer çocukları rahatsız eder.
• Teneffüs sırasında aşağı yukarı koşuyor ya da yapmaması gereken yerlere tırmanır.
• Çoğu zaman tehlike duygusu olmadığı için dikkatsiz kazalara eğilimlidir.

6. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ile Başka Hangi Sorunlar Bir Arada Bulunabilir?

DEHB'li çocuklar okulda, ailede ve sosyal çevrede kendini gösteren ve sıklıkla bilişsel yeteneklerin düzeyine göre düşük performansa ve akademik başarısızlığa yol açan zorluklar yaşarlar. Ayrıca artan stres, duygusal zorluklar ve düşük özgüven yaşayabilirler. Saldırgan davranış veya davranış sorunları hala gözlemlenebilirken, başkaları tarafından reddedilme ve işlevsiz sosyal ilişkiler yaygınlaşabilir.

DEHB çoğu durumda tüm aileyi etkiler; örneğin çocuklar ve ebeveynler (veya ebeveynlerin birbirleriyle) arasında, özellikle de organizasyon ve sınırlar konularında yoğun kavgaların yanı sıra kardeşler arasındaki ilişkiler üzerinde olumsuz bir etki gibi.

Buna ek olarak, DEHB'li pek çok çocukta, DEHB'nin gelişimini ve tedavisini sıklıkla zorlaştıran, birlikte ortaya çıkan bozukluklar bulunmaktadır. En sık görülenleri spesifik öğrenme güçlükleri, spesifik gelişimsel bozukluklar, karşıt davranış ve davranım bozuklukları, anksiyete bozuklukları, depresyon, tik belirtileriyle seyreden bozukluklardır.

7. Çocuklarda Dikkat Dağınıklığı İçin Ne Yapılmalı?

İşte, DEHB için Anne Babalara Öneriler:

Çocuklarda dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu durumunda anne babalara önemli bir görev düşer. Hiperaktif çocuğun müdahaleci ve atak yapısını engellemek doğru değildir. Çocuk sürekli olumsuz mesajlar içeren ‘’dur, sus, yapma’’ gibi sözler duyarsa, özgüveni azalır ve stres seviyesi artar. Peki, çocuklarda dikkat eksikliğine ne iyi gelir?

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuğa nasıl davranmalı? Kendini ifade etmesi ve bu davranışı neden yaptığını açıklamasını istemek daha doğru olacaktır. Çocuğu girişimciliği ve özerkliği engellenmemelidir. Yeri geldiğinde amaçsız ve fazla hareketli bir davranışı sonrasında olacak şeyler çocukla konuşulabilir ve bunların sonuçlarını düşünmesi sağlanabilir.

• DEHB Tedavisi

DEHB ile başa çıkmak için, çocuğun zorluklarının çok yönlü yönetimini amaçlayan, her vaka için kişiselleştirilmiş ve benzersiz olan küresel bir programın uygulanması gerekmektedir. Böyle bir tedavi programı birbirini desteklemek için birlikte çalışan yaklaşımların bir kombinasyonunu içerebilir (ebeveynlere ve çocuklara psikoeğitim ve danışmanlık, okuldaki zorlukları iyileştirmeye yönelik müdahaleler, aile ve/veya bireysel psikoterapi, davranış terapisi, ilaç tedavisi).